Komend weekend is het een extra speciale Halloween: 31 oktober valt onder een blauwe maan. Geen blauwgekleurde maan zoals een bloedmaan rood is, maar de tweede volle maan binnen een kalendermaand tijd. De volgende keer dat we Halloween vieren onder een blauwe maan, zal pas in 2039 zijn. Genoeg reden om stil te staan bij Halloween! Hoe is Halloween geworden tot wat het nu is, en kunnen we spookverhalen alleen in fictie vinden of heeft de natuur ook ‘tricks’ naast ‘treats’?

Samhain en día de muertos

Halloween is een feest dat van oorsprong voortkomt uit transformatie. Oktober en November zijn de maanden dat de dagen korter worden, de temperatuur daalt en de wind een andere koers neemt. De oude Kelten in Ierland hadden er een naam voor: Samhain, ‘Einde zomer’. Samhain is nog steeds het Iers-Keltische woord voor de maand november. Leven en dood raken elkaar tijdens Samhain. De voedzame gewassen werden geoogst en het vee werd gedood voor het vlees zodat de mensen daarop konden leven door de koude maanden. Volgens de Keltische kalender begint het nieuwe jaar ook op 1 november, waardoor ook het jaar eindigt 31 oktober om wedergeboren te worden. Dit heeft het geloof gesterkt dat op die dag de sluier tussen de wereld van de levenden en de doden dun is. Daarom worden met Samhain / Halloween de dode dierbaren geëerd en gevraagd om bescherming, nu ze zo dichtbij zijn. Met de gewenste zielen van overledenen komen echter ook kwaadwillende zielen mee door de sluier, die door onherkenbaar te verkleden en schminken om de tuin geleid worden om de levenden met rust te laten.

Een andere feestdag rondom de dood is Día de Muertos. Op 1 en 2 november (Allerheiligen en Allerzielen) worden in Mexico de doden herdacht. De nacht van 31 oktober op 1 november gaan de poorten van het hiernamaals open en keren de zielen van gestorven kinderen terug op aarde. Op 2 november volgen de zielen van volwassenen. Ze worden feestelijk en kleurrijk onthaald met bloemen, voedsel en een versierd graf of altaar. In plaats van iets lugubers, is de schedel juist een vrolijk symbool voor deze dag: men is blij weer herenigd te worden met hun overleden dierbare. Van origine is Día de muertos een oud-Midden Amerikaans feest dat al in de tijden van de Azteken en Maya gevierd werd. Dit gebeurde in de 9e maand van de Azteekse kalender, augustus. Samen met de Spanjaarden deed het christendom zijn intrede en werd het verplaatst naar Allerheiligen (de dag dat heiligen en martelaren worden geëerd) en Allerzielen (herdenking van de doden).

Spoken in natuurkunde

Geloof in geesten wordt meestal als fantasie bestempeld. Maar zelfs de ultieme man van de wetenschap, Albert Einstein, geloofde in spoken! Nou ja, in ‘spooky action from a distance’: dat was zijn omschrijving van kwantummechanica, toen de kennis hierover nog in de kinderschoenen stond. Kwantummechanica is de tak van de natuurkunde die zich bezighoudt met deeltjes die kleiner zijn dan atomen. Voor deze kleine deeltjes gelden andere natuurwetten en daarom is er een aparte theorie nodig om te verklaren hoe alles met elkaar samenhangt. Met ‘spookachtige actie op een afstand’ refereerde Einstein naar kwantum verstrengeling; ofwel het fenomeen waarbij een deeltje onmiddellijk iets over een ander deeltje kan “weten”, zelfs als die twee deeltjes over een enorme afstand van elkaar gescheiden zijn. Het lijkt in te gaan tegen het idee dat niets, zelfs geen informatie, sneller kan reizen dan de snelheid van het licht. Toch wordt het waargenomen, wat Einstein niet verwonderlijk een spookachtige bedoening vond.

Body farms

Wetenschap heeft de afgelopen decennia enorme stappen voorwaarts gemaakt, maar de dood blijft raadselachtig. Zodra een levend wezen zijn laatste adem uitgeblazen heeft, begint het verval. Het proces van autolyse (het onomkeerbaar afsterven van cellen) activeert, wat start in het maagdarmkanaal onder invloed van de bacteriën die daar aanwezig zijn en al snel de overhand krijgen in de microbiologische balans. Buiten dat is er nog bitter weinig bekend over hoe het proces van tot stof vergaan precies verloopt en wat de omgeving daar voor rol in speelt. Hiervoor worden wereldwijd steeds meer zogeheten ‘body farms’ (ook wel forensische begraafplaats) ingericht, waarbij gedoneerde dode lichamen in verschillende condities bewaard en gevolgd worden in hun ontbindingsproces. Zo wordt meer duidelijk over wat voor invloed externe factoren zoals temperatuur, ondergrond, water en insecten hebben op het vergaan van een lichaam. Deze kennis is zeer waardevol in forensisch en crimineel onderzoek. Zelfs in Nederland is er een body farm voor dit onderzoek, maar logischerwijs wordt de locatie hiervan niet breed bekend gemaakt.

Vreemder dan fictie

Soms imiteert het leven de kunst. Levende doden, kwade geesten en andere dingen die het daglicht niet kunnen verdragen komen van oudsher voor in volksvertellingen overal ter wereld, en zijn onderwerp van ontelbare boeken, films en andere kunst. Maar waar kunst haar inspiratie haalt uit het leven, is soms ook het tegenovergestelde het geval. Er zijn namelijk onderzoeken waarbij de onderzoekers niet anders konden dan denken aan bovennatuurlijke wezens, toen de resultaten bekend waren! De volgende genetische ontdekkingen zijn vreemder dan fictie:

Zombie genen

Zoals gezegd sterven cellen mee met het lichaam, waardoor ook het dupliceren van genen vermindert en uiteindelijk afgebroken wordt. Onderzoek heeft echter aangetoond dat vreemd genoeg ook het tegenovergestelde gebeurt. Er zijn bepaalde genen die pas uren of dagen na de dood activeren. Onderzoekers kwamen deze vreemde gen activiteit tegen bij dieren, maar ook bij lichamen die aan de wetenschap gedoneerd waren. Meer kennis hierover kan waardevol zijn in verder onderzoek naar succesvolle orgaantransplantaties en forensisch onderzoek. De post mortem activiteit werd gezien bij genen die celgroei aansturen maar bij een gezond lichaam inactief worden, zoals genen die aansturen tot aanwas van nieuwe wervels. Maar ook genen die geassocieerd zijn met het ontstaan van kanker, lieten activiteit zien. Dit lijkt erop te wijzen dat zodra de genen die woekering van kankercellen afremmen inactiveren, de genen die geassocieerd zijn met kanker hun kans grijpen op het laatste moment. Wanneer de kat van huis is, dansen de muizen op tafel. Al met al schijnen deze resultaten een nieuw licht op de vraag of er leven is na de dood, en waar de grens tussen deze twee precies ligt. ‘Zombiegenen’ bestaan!

Real life draken

Draken zijn ook een voorbeeld van monsters die van China tot Europa voorkomen in vele legendes. Deze legendes hebben de naam van bestaande dieren geïnspireerd zoals de Komodo varaan (Komodo Dragon in het Engels), de grootste hagedis ter wereld die weliswaar geen vuurspuwt, maar bijna even gevaarlijk is dankzij een aantal bijzondere eigenschappen die niet lang geleden preciezer in kaart zijn gebracht. Wanneer hij bijt, komen via kleine kanalen tussen de tanden gif vrij dat bloedplaatjes vernietigt en de bloeddruk verlaagt waardoor zijn prooi al snel in shock raakt. Zelf heeft de Komodo varaan gen mutaties in zijn bloed die zijn bloedplaatjes en fibrinevormend eiwit juist sneller activeren, waardoor wonden sneller gestelpt worden en een korstje krijgen.

Daarnaast komt zijn stofwisseling meer overeen met zoogdieren dan koudbloedige. Recent onderzoek toonde aan dat Komodo varanen ook unieke gen variaties hebben in hun mitochondriën waardoor ze vetzuren veel efficiënter omzetten in ATP en er meer zuurstof beschikbaar is voor energieproductie. Ook zijn ze genetisch in staat meer nieuwe mitochondriën te genereren dan hun mede-hagedissen. Deze voorsprongen zorgen ervoor dat deze levende draak flink kan sprinten, springen en vanuit een hinderlaag zijn prooi razendsnel te grazen kan nemen met zijn dodelijke beet.

Maar ook op miniscuul niveau geven draken inspiratie: De Hydra uit de Griekse mythologie is de inspiratiebron geweest voor een klein ongewerveld zoetwater diertje dat familie is van koraal en kwallen. Op het eerste oog niet zo bijzonder, maar schijnt bedriegt: dit wezen is zo goed als onsterfelijk.

De Hydra van Lerna was de veelkoppige waterdraak die Hercules moest doden als onderdeel van zijn twaalf werken. Dat viel niet mee, toen bleek dat iedere kop die de Griekse held afhakte meteen in tweevoud terug groeide. Door de stompen van nekken dicht te branden, bleef uiteindelijk het laatste onsterfelijke hoofd over dat Hercules afhakte en onder een zware steen begroef.

Het onschuldige ongewervelde diertje met dezelfde naam dankt deze aan eenzelfde eigenschap: wanneer er eender welk deel van zijn lichaam wordt weggehaald, groeit dit weer aan. Maar wanneer de hydra doormidden wordt gesneden, groeit iedere helft afzonderlijk aan tot een volledige hydra en heeft deze zichzelf gedupliceerd. Inmiddels is duidelijk dat hij hiervoor gebruik maakt van een speciale set stamcellen, en wordt er onderzoek gedaan naar hoe zijn bijzondere genezingsproces op RNA-niveau werkt. Dat lijkt niet heel interessant om te vertalen naar de mens, maar aangezien de hydra al leefde voordat de mensheid ontstond, hebben we wel een gedeelde genetische achtergrond. Daardoor zou inzicht in de regeneratie eigenschappen van de hydra nieuwe onderzoeksrichtingen kunnen bieden naar helende behandelingen.

Trick or treat

Wie Halloween zegt, zegt: ‘Trick or treat!’ Hoewel de ‘trick’ eigenlijk nooit meer aan de orde is, is iets lekkers als ‘treat’ welkom om deze Halloween te vieren onder een blauwe maan. Wat is er daarin beter dan het nuttige aan het aangename paren, en vitamine gummies uit te delen? Je vindt een groot assortiment aan gummies en andere lekkere supplementen in ons assortiment. Happy Halloween!