In vergelijking met biologische verwanten heeft alleen de mens betrokken en empathische vaders. Wat is de evolutionaire reden hiervan? Hoe kan het dat wij de enige zijn van alle mensapen waarbij mannen zich hebben ontwikkeld tot toegewijde vaders? Wie is eigenlijk de menselijke vader en wat is zijn rol binnen het gezin en binnen onze samenleving?

Het verschil tussen ons en andere mensapen (ja, de mens wordt ook tot de familie der Hominidae ofwel ‘mensachtigen’ gerekend) is een favoriet onderzoeksgebied onder antropologen. Bij de gedane onderzoeken lieten wetenschappers tot nu toe echter vaak één unieke, menselijke eigenschap buiten beschouwing, een eigenschap die zelfs noodzakelijk is voor het overleven voor ons als soort: het menselijke vaderschap.

Vorige eeuw

Aan het eind van de vorige eeuw heerste nog het idee dat vaders nauwelijks bijdroegen aan het leven van hun kinderen, dat het vaderschap überhaupt niet van waarde was voor onze samenleving en dat, wanneer een man zich bezighield met de opvoeding, dit aangeleerd gedrag was. Er werd zelfs vanuit gegaan dat vaders niet zo’n sterke band met hun kinderen ontwikkelden als moeders; niet alleen vanwege het feit dat mannen geen kinderen kunnen baren, maar ook omdat ze, vaak als consequentie van hun werk, minder tijd met hun kinderen doorbrachten.

Primaten

Het is eigenlijk best vreemd dat we lang niet hebben ingezien hoe bijzonder de menselijke vaderfiguur is. Bij de meeste primaatsoorten blijven de mannetjesapen immers niet eens bij hun gezin; ze gaan er na ‘de daad’ weer met het eerste het beste vrouwtje vandoor. De mens behoort tot de slechts 5% van alle zoogdieren die betrokken, toegewijde vaders hebben. De menselijke vaderrol zit op anatomisch, fysiologisch en cerebraal vlak complex in elkaar en was nooit ontstaan als de investering die vaders in hun kinderen doen niet van essentiële waarde is voor de overleving van onze soort. Dat is immers hoe de evolutie werkt.

Verschil tussen mensen en apensoorten

Hoe kan het dat deze vaderrol wel bij de mens, maar niet bij andere apensoorten is ontstaan? De oorzaak ligt in onze anatomie. Doordat we op twee benen zijn gaan lopen, werd het geboortekanaal bij vrouwen smaller, en dat terwijl onze hersenen juist ongewoon groot werden als gevolg van een toevallige genetische verandering. Om de overleving van moeder en kind te waarborgen, zorgde de evolutie ervoor dat de draagtijd van onze baby’s korter werd, zodat een babyhoofd bij de geboorte veilig het geboortekanaal kon passeren. Het gevolg hiervan was echter wel dat mensenbaby’s lang voordat hun brein volledig was ontwikkeld, werden geboren. Toch heeft dit niet geleid tot een langere zoogperiode na de geboorte; dan zouden vrouwen immers te lang uit de running zijn voor voortplanting. Na de speenleeftijd zijn baby’s dus nog extreem afhankelijk en ze hebben nog lang een volwassene nodig die hen voedt. Omdat moeders vaak snel opnieuw zwanger werden en hun aandacht door de nieuwe baby werd opgeëist, gingen ze op zoek naar hulp.

Vrouwelijke metgezellen

Toen deze situaties zich voor het eerst voordeden, ongeveer 800.000 jaar geleden, wendden moeders zich in eerste instantie tot hun vrouwelijke metgezellen: oma’s, tantes, zussen of oudere dochters. Het is meestal zo dat dieren voor hulp eerst aankloppen bij soortgenoten van dezelfde sekse, omdat de wederkerigheid van het elkaar helpen dan makkelijker te overzien is. Bovendien moet er voor mannetjes ook wel genoeg reden zijn om zich te onthouden van het zich voortplanten met meerdere vrouwtjes en zich exclusief te richten op de nakomelingen van één vrouwtje.

Evolutie

Zo’n 500.000 jaar geleden werd een kritisch punt bereikt. Het menselijke brein maakte rond deze tijd een enorme ontwikkelingssprong door en werd nog groter, waardoor mensenkinderen een nóg langere periode van afhankelijkheid kenden na de geboorte. Hierdoor was de hulp van andere vrouwen niet meer voldoende en zochten moeders hun heil bij de vaders van hun kinderen. Zonder hulp van de vader werd het voortbestaan van een kind en dus van het genetisch materiaal inmiddels te zeer bedreigd. Voldoende motivatie voor vaders om te gaan helpen bij het grootbrengen van hun nageslacht en aldus hun ‘genetische investering’ veilig te stellen.

Man als leraar

Vooral in de adolescentiefase, de fase na de zuigelingsperiode en voordat een kind zich kan meten met geslachtsrijpe volwassenen, kregen vaders een belangrijke rol. Het is de fase waarin kinderen de cruciale vaardigheden leren om te kunnen overleven en waarin ze ontdekken hoe de wereld om hen heen in elkaar steekt. Onze voorvaderen brachten hun kinderen kennis bij over het landschap en leerden hen de kneepjes van het vak op het gebied van de jacht, samenwerking, onderhandeling en het maken van gereedschap. Bij allerlei culturen door de geschiedenis heen, hebben vaders in deze fase de rol van leraar op zich genomen, terwijl moeders meer gefocust bleven op het voortbrengen en verzorgen van het volgende kind. Ook in onze moderne westerse samenleving vervullen vaders nog altijd vaak deze belangrijke lerarenrol, al gebeurt dat op duizend verschillende manieren, afhankelijk van de samenleving en omgeving waarin men leeft.

Net als moeders zijn vaders dus door de evolutie op biologisch, psychologisch en gedragsmatig vlak klaargestoomd voor het ouderschap. Ze handelen net als moeders vanuit instinct in plaats van vanuit aangeleerd gedrag. Zo zijn er zelfs hormonale veranderingen waargenomen bij mannen die vader worden. De dalingen van het testosteronniveau en veranderingen in het oxytocinepeil zorgen ervoor dat een man gevoeliger wordt, kan afstemmen op de behoeften van zijn kind en zich minder aangetrokken voelt tot andere vrouwen. Er vinden bij vaders ook veranderingen plaats in de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor empathie, planning en het vermogen problemen op te lossen.

Geen gelijkheid

Mannen zijn echter niet geëvolueerd als zijnde gelijk aan de moeder, eerder is het zo dat vaders en moeders elkaar complementeren. Bij onderzoek naar de hersenactiviteit van moeders werden duidelijke pieken gemeten op het gebied van affectie en het herkennen van risico’s, terwijl bij vaders vooral pieken werden waargenomen op het gebied van planning, sociale cognitie en het probleemoplossend vermogen, al vertoonden de hersenen van beide ouders op al deze gebieden meer activiteit. Zelfs bij twee ouders van hetzelfde geslacht zijn deze verschillen waargenomen, wat erop duidt dat onze hersenen de plasticiteit hebben om zich aan te kunnen passen als dat nodig is. Zo heeft de evolutie ervoor gezorgd dat beide rollen door ieder soort ouderpaar vertegenwoordigd kunnen worden.

Deze evolutionaire ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat de band tussen vaders en kinderen anders is dan die tussen moeders en hun kroost. Zowel moeders als vaders kunnen een sterke, liefdevolle band met hun kind ontwikkelen die de noodzakelijke, veilige basis vormt van waaruit een kind de wereld ontdekt. De band met de moeder is echter vaak te omschrijven als besloten, naar binnen gericht en gebaseerd op affectie en zorg, terwijl de band met de vader, naast de basis van affectie en zorg, met name berust op uitdaging. Het zijn dan ook meestal vaders die hun kind aanmoedigen om zich open te stellen naar de buitenwereld, om andere mensen te ontmoeten, relaties op te bouwen, door te studeren, succesvol te zijn en zelfvertrouwen te kweken.

Verschillende rollen

Door deze inzichten over de rol van de vader zijn we gaandeweg anders gaan kijken naar en praten over onze vaders, die tegenwoordig gelukkig meer erkenning krijgen voor wat ze doen, al zijn deze ideeën helaas nog steeds niet wijdverspreid. Natuurlijk zijn er vaders – en ook moeders – die afwezig zijn in de opvoeding van hun kind, maar het overgrote deel van de vaders is toegewijd en betrokken bij de opvoeding. Laten we het dus eens wat vaker hebben over de vaders die hun kinderen coachen bij het sporten, die verhalen lezen voor het slapengaan, vermiste sokken terugvinden en nachtmonsters wegjagen. Die hun kinderen zelfvertrouwen geven en ze helpen zich te ontwikkelen tot geestelijk veerkrachtige individuen die hun weg weten te vinden in onze samenleving. Zo geven we vaders ook de kracht om deze rol vol vertrouwen en trots te kunnen vervullen en om een voorbeeld te stellen voor hun zonen, die uiteraard de vaders van de toekomst zijn.

Hoewel de vaderrol evenwaardig is aan de moederrol, zijn ze inhoudelijk verschillend en het is van cruciaal belang dat we deze verschillen niet alleen erkennen, maar ook leren begrijpen en waarderen. Zo’n 80% van de jonge mannen heeft de wens om later vader te worden. Laten we meer tijd en aandacht investeren in het leren kennen van onze vaders. Dat hebben ze wel verdiend!

Bron: The marvel of the human dad, January 2019 aeon.co